Во услови на КОВИД – 19 пандемија, кога итноста во транспортот на основните стоки како што се медицинска опрема, храна и лекови стана исклучително важна, еден систем одигра клучна улога во олеснувањето на царинските постапки. SEED – Системот за размена на електронски податоци на ЦЕФТА, основан уште во 2010 година, беше клучна алатка чија вредност најдобро се покажа во одговорот на новите предизвици, како што е пандемијата.
Првично, овој систем беше фокусиран на размена на царински информации помеѓу царинските управи на страните потписнички на договорот ЦЕФТА (Централноевропски договор за слободна трговија). Меѓутоа, со текот на времето, неговата функционалност и значење значително се проширија за поддршка на различни видови пратки и процеси.
Како се разви идејата за системот SEED?
Долгите колони камиони кои чекаа на границите, комплицираните процеси на размена на информации меѓу царинските управи, бирократските бариери, купиштата документи, нетранспарентните и бавните процеси одамна беа предупредувачки знаци дека работите треба да се сменат. Се губеа часови, па дури и денови, во чекање на границите, стоката пропаѓаше, а трговската размена беше загрозена.
Концептот на системот SEED се појави како решение за создавање електронска платформа која овозможува автоматска и брза размена на информации меѓу царинските управи. Целта беше да се елиминира губењето време и документацијата, да се обезбеди транспарентност и точност на податоците и да се обезбеди подобра координација меѓу ЦЕФТА страните при процесирање на стоки на границите. Стана очигледно дека царините се тесни грла на кои им е потребна модернизација и дигитализација како предуслови не само за побрза и поефикасна, туку и побезбедна трговија.
Што значи ова во пракса?
Ефикасната размена на податоци и документи носи директна корист за економските субјекти, намалувајќи ги оптоварувањата и олеснувајќи ги трговските процедури. Преку дигитализацијата, процесите се рационализираат, намалувајќи ги доцнењата и трошоците.
Од перспектива на возачот на камион и неговата компанија, имплементацијата на системот SEED има неколку клучни предности: намалено време на чекање на граничните премини, поедноставени инспекции и бирократија, пониски транспортни трошоци за стоки, вклучително и целокупната логистика – гориво, работно време и трошоци за возила.
Ако го набљудуваме овој процес од перспектива на царински службеник, како службеник кој ја прегледува стоката што влегува или излегува од земјата за да обезбеди усогласеност со законите и прописите, работите исто така значително се менуваат. Пред воспоставувањето на системот SEED, царинските службеници се потпираа на огромни количини на физичка документација и рачни проверки. Процесот вклучуваше преглед и споредување на хартиени документи како што се фактури, сертификати, декларации, како и испраќање на стоки на физички прегледи за проверка.
Со системот SEED, овој процес станува поефикасен и автоматизиран. Царинските службеници имаат пристап до електронски податоци и документи, што овозможува побрза проверка, автоматско усогласување на податоците и идентификација на потенцијалните ризици. Ова ги рационализира царинските процедури, го намалува времето потребно за проверка и обезбедува точност на информациите. Како резултат на тоа, ова носи побрз проток на стоки преку границите и севкупно поефикасно функционирање на трговските текови.
Нека зборуваат бројките
Благодарение на поврзувањето преку SEED, времето на чекање на граничните премини е намалено за 7 минути по камион за само една година. Просечното чекање на сите премини на ЦЕФТА во 2023 година беше 86 минути, а ако се земе предвид дека имало над 1.300.000 премини на камиони, ова е вкупно намалување на времето на чекање од 17 години во 2023 година. Најзначајно намалување, за 19 отсто, е за стоки придружени со фитосанитарни сертификати, што е можен исход од електронската размена на фитосанитарни сертификати воведена преку SEED на крајот на 2022 година.
Како функционира SEED?
Од својата имплементација во 2010 година до денес, системот го подобри граничниот менаџмент на Западен Балкан, поттикнувајќи ја соработката и размената на информации меѓу царинските администрации. Со текот на годините, значително придонесе за надминување на неефикасноста, сложените и долгите процедури. Дополнително, тоа придонесе за намалување на безбедносните ризици во регионот. Една од неговите значајни придобивки е несомнено трговијата без хартија бидејќи SEED ја елиминира потребата од физичка документација.
Поддржано со финансиски средства од Европската унија, се овозможи воспоставување на правни рамки за размена на податоци низ целиот регион, засновано врз меморандумите за разбирање потпишани помеѓу соседните царински органи и дополнителниот протокол 5, кој ги консолидира и генерализира спецификациите од меморандумот на разбирање. Секој царински орган има усвоено оперативни упатства и упатства за користење на системот SEED. Воспоставена е ИТ инфраструктура и 24/7 оперативен систем, вклучително и автоматско усогласување на царинските податоци и алармниот модул заснован на податоците пред камионите да пристигнат на границата. SEED инфраструктурата се заснова на 7 SEED центри (Тирана, Бања Лука, Подгорица, Скопје, Белград, Приштина и Рим), во секој центар има SEED сервери и комуникациска опрема.
Проширување на SEED+
За да продолжи неговото позитивно влијание врз трговските текови, се појави потреба за надградба на SEED системот со дополнителни функции и способности кои произлегуваат од Дополнителниот протокол 5 (AP5). Така беше развиен SEED+.
Од платформа за размена на царински податоци во рамките на ЦЕФТА, системот еволуираше во ИТ платформа која ја поддржува целосната дигитализација на политиките на ЦЕФТА, овозможувајќи ефикасна размена на податоци и документи во различни трговски сектори како царина, ветеринарна и фитосанитарна контрола, контрола на јавното здравје, надзор на пазарот и други сектори.
Во текот на изминатите три години, процесите еволуираа кон усвојување на сегашните системи на ЕУ и нивно прилагодување на нашите потреби, поддржувајќи го патот на ЦЕФТА кон Европската унија. Овие нови системи, како што се TRACES NT (TRAde Control and Expert System New Technology), сега овозможуваат размена на фитосанитарни и ветеринарни сертификати, како и размена на дозволи за увоз и извоз на лекови кои содржат контролирани супстанции. Оваа приказна има огромен потенцијал за понатамошно подобрување, така што во моментов се работи на воспоставување база на податоци за овластени економски оператори во ЦЕФТА (ОЕО) за да се олесни движењето во рамките на ЦЕФТА и да се воспостави база на податоци за небезбедни и неусогласени производи откриени на пазарот на ЦЕФТА со што се олеснува спречувањето на трговијата со такви производи и заштита на потрошувачите.
Двигател на регионалната соработка
Планот е ЦЕФТА SEED+ да продолжи со дигитализирање и размена на податоци и документи во рамките на ЦЕФТА во областа на царината, безбедноста на храната, фитосанитарни и ветеринарни инспекции, трговија со лекови и да се прошири во нови области како што се трговија со услуги, е-трговија, квалитетна инфраструктура итн. Ова го отвора патот за попросперитетен трговски екосистем, заедно со спроведувањето на Заедничкиот регионален пазар.
Системот ќе иницира и олеснува размена на информации во области како што се овластувања, лиценци, квалификации, европски професионални картички итн., во согласност со Дополнителниот протокол 6, како и заеднички одлуки врз основа на овој и други протоколи. Дополнително, ќе обезбеди советодавна поддршка кога е потребно во други дигитални иницијативи, како што се e-Freight и e-PoC (електронски сертификати за доказ за потекло) и ќе ја поддржи операционализацијата на ЦЕФТА договорите, протоколите и одлуките преку забрзување на дигиталната транзиција во процесите со цел овозможување слободно движење на стоки, услуги, капитал и луѓе во рамките на ЦЕФТА.