Постои место на брегот од каде Азамат Сарсенбаев скокал во соленото, сино-зелено Касписко Море. Само една деценија подоцна, на тоа место гледа кон голо камено тло кое се протега до хоризонтот. Водата се повлекла од крајбрежниот град Актау во Казахстан, каде еколошкиот активист отсекогаш живеел.
На повеќе од 1.500 километри на југ, во близина на иранскиот град Рашт, Кашајар Џаванмарди е вознемирен. Овде морето се гуши од загадување.
„Не можам повеќе да пливам, водата се смени“, вели фотографот кој патувал по јужниот брег на Каспиското Езеро, документирајќи го неговото опаѓање. И двајцата се чувствуваат тесно поврзани со водата со која пораснале. И двајцата стравуваат за иднината на езерото.
Каспиското Езеро е најголемото во светот, огромно водно тело со големина колку Германија. Крајбрежјето е долго повеќе од 6.500 километри и го делат пет земји: Казахстан, Иран, Азербејџан, Русија и Туркменистан. Тие се потпираат на езерото за риболов, земјоделство, туризам и вода за пиење, како и за резерви на нафта и гас. Каспиското Езеро помага и во регулирањето на климата на овој сушен регион со тоа што обезбедува дожд и влага во Централна Азија, пишува CNN.
Но, сега е во неволја
Изградбата на брани, преголемата експлоатација, загадувањето и климатската криза предизвикана од човекот придонесуваат за опаѓање, а некои експерти стравуваат дека Каспиското Езеро е турнато до точка од која нема враќање.
Додека климатските промени го зголемуваат глобалното ниво на морињата, тука е поинаку. Нивото на водата зависи од деликатната рамнотежа помеѓу водата што тече од реките и врнежите и испарувањето. Оваа рамнотежа се менува како што светот се загрева, предизвикувајќи многу езера да се намалуваат.
Луѓето не треба да гледаат далеку за да видат што носи иднината. Блиското Аралско Море, кое се протега помеѓу Казахстан и Узбекистан, некогаш беше едно од најголемите езера во светот, но е уништено од комбинација на човечка активност и ескалирачка климатска криза.
Повлекувањето се забрзува
Во текот на многу илјадници години, Каспиското Езеро имало подеми и падови бидејќи температурите се флуктуираат и ледените плочи напредувале и се повлекувале. Меѓутоа, во последните децении, повлекувањето се забрза.
Човечките активности играат важна улога преку резервоарите и браните. Во Каспиското Езеро се влеваат 130 реки, но околу 80% од водата доаѓа од Волга, најдолгата река во Европа, која се движи низ централна и јужна Русија.
Русија изгради 40 брани и има уште 18 во изградба, со што се намалува протокот на вода во езерото, според Вали Калеџи, експерт за Централна Азија и кавкаски студии на Универзитетот во Техеран. Но, климатските промени играат сè поважна улога со зголемување на стапките на испарување и поттикнување на понепредвидливи врнежи.
Нивото на Каспиското Езеро паѓа од средината на 90-тите, но се забрза од 2005 година. Во тој период водата паднала за околу метар и половина, истакнува Матијас Пранге од Универзитетот во Бремен во Германија.
„Како светот продолжува да се загрева, нивото драстично ќе се намалува“, изјави Пранге за CNN. Неговото истражување предвидува пад од 8 до 18 метри до крајот на векот, во зависност од загадувањето со фосилни горива.
Еден дел целосно би исчезнало
Друга студија сугерира дека до 2100 година е можно повлекување до 30 метри. Дури и при пооптимистички сценарија на глобалното затоплување, северниот и поплиток дел од Каспиското Езеро, главно околу Казахстан, се очекува целосно да исчезне, истакнува Џој Сингарајер, професор по палеоклиматологија на Универзитетот во Рединг и коавтор на студијата.
„За земјите околу езерото, ова е кризна ситуација. Риболовните области би се намалиле, туризмот би опаѓал, а поморската индустрија би страдала бидејќи бродовите имаат потешкотии да се закотват во плитки пристанишни градови како Актау“, рече Калеџи.
Би имало и геополитички последици. Според Singarayer, пет земји кои се натпреваруваат за намалување на ресурсите би можеле да влезат во конфликти околу резервите на нафта и гас.
Ситуацијата е веќе катастрофална за уникатниот животински свет на Каспиското Езеро, кое е живеалиште за стотици видови, вклучувајќи ја и загрозената дива есетра, изворот на 90% од кавијарот во светот.
Езерото не било поврзано со морето најмалку два милиони години, а неговата екстремна изолација резултирала со појава на бизарни суштества како што се многу чудни школки. Но, повлекувањето на водата го намалува нивото на кислород во длабочините, што би можело да ги избрише преостанатите видови кои преживеале милиони години еволуција.
Загрозена е и Касписката фока
Кризата ја чувствува и Касписката фока, загрозен морски цицач што го нема на друго место на Земјата. Нивните живеалишта во североисточниот дел на Каспиското Езеро исчезнуваат, а животните исто така се борат против загадувањето и прекумерниот риболов. Истражувањето од воздух покажува големо намалување на бројот на фоките, посочува Асел Бајмуканова, истражувач во Институтот за хидробиологија и екологија во Казахстан.
Во 2009 година, научниците изброиле 25.000 фоки на островите Дурнев во североисточниот дел на Каспиското Море. „До пролетта 2020 година не забележавме ниту една единка“, изјави Бајмуканова за CNN.
Не постојат едноставни решенија за оваа криза. Каспиското Езеро се наоѓа во регион на политичка нестабилност, а го делат пет земји, од кои секоја ќе доживее пад на свој начин.
Ниту една земја не е виновна, но ако не преземат колективна акција, катастрофата на Аралското Море може да се повтори. Дополнително, не постои гаранција дека езерото некогаш ќе се врати на својот природен и нормален циклус.
Зголемената загриженост за судбината на Каспиското Езеро доаѓа во време на зголемена контрола на регионот. Глобалните лидери наскоро ќе се соберат во главниот град на Азербејџан, Баку, на COP29, годишниот самит за климата на Обединетите нации, каде што ќе разговараат за климатските активности во сенката на нафтените платформи што го прекриваат овој дел од Каспиското Езеро.
Еколошка катастрофа
Во август, претседателот на Азербејџан, Илхам Алиев, рече дека падот на Каспиското Езеро станува еколошка катастрофа, но во исто време неговата земја планира да го прошири производството на фосилни горива.
Казахстанецот Сарсенбаев се обидува да го сврти вниманието кон состојбата на Каспиското Езеро со прекрасните слики кои ги објавува на Instagram. Доколку климатската криза и прекумерната експлоатација на водата продолжат со несмалено темпо, се стравува дека Каспиското Езеро ќе ја доживее судбината на Аралското Море.
Во Иран, Џаванмарди продолжува да го фотографира каспиското крајбрежје, документирајќи ја загадената вода, збрчканите брегови и исушените дно, но и откривајќи ја убавината што сè уште постои и врските што луѓето ги имаат со езерото. Тој сака луѓето да разберат дека исчезнува: „Ова е најголемото езеро во светот, сите треба да го сметаат за важно“.
